वाचण्याची संवय.

“पु.लं. सांगतात की त्यांना वयाच्या नवव्या वयापासून पेटी वाजवण्याची संवय लागली होती.त्यांच्या वडीलानी त्यांना नवी पेटी आणून दिली होती. आणि शिकवण्यासाठी मास्तर ठेवले होते.”

आज बरेच दिवसानी माझी आणि डॉक्टर मुकूंद पारसनीसची भेट झाली.मी ज्या संशोधन संस्थेत कामाला होतो त्याच संस्थेत मुकूंदही होता. मुळपासून मुकूंद अभ्यासू स्वभावाचा होता.नेहमीच तो एखादं पुस्तक उघडून वाचत असलेला दिसायचा.मग तो बसच्या रांगेत उभा असलेला असो, गाडीची वाट बघत स्टेशनवर एखाद्या बाकावर बसलेला असो किंवा त्याच्या घरी जाऊन बेल वाजवल्यावर दरवाजा उघडताना मुकूंद आला तर कसलंतरी पुस्तक त्याच्या हातात दि़सायचं.

ह्यावेळी मी त्याला विचारायचं ठरवलं,
“तुला पुस्तकं वाचण्याची एव्हडी संवय कशी लागली?”

माझा प्रश्न ऐकून मुकूंद मला म्हणाला,
“ते ऐकण्यासाठी तुला माझ्या बालपणात मला घेऊन जावं लागेल.
मी सहावीत शिकत असण्यापासून माझे आईबाबा काम करायला जायचे.माझी शाळा गावातल्या वाचनालयाच्या अगदी जवळच होती.शाळा सुटल्यावर मी वाचनालयाच्या सुंदर दगडी इमारतीकडे चालत जायचो.माझं पुस्तकाचं दप्तर माझ्या पाठीवर मारलेलं असायचं.वाचनालयात जाण्याची एक कल्पना होती की माझा गृहपाठ पूरा करायला जाऊन माझ्या बाबांची वाट पहात बसण्याची.ते मला मग घरी घेऊन जायचे.खरंतर, मी गृहपाठ करायला मोठा तत्पर नसायचो.काही तरी करून ते करण्यापासून टाळण्याच्याच प्रयत्नात मी असायचो.त्यावेळी माझ्या लहानपणी आता सारखे लक्ष दुसरीकडे केंद्रीत करायला मोबाईल फोन,आयपॉड,लॅपटॉप नव्हते त्यामुळे लायब्ररीतल्या पुस्तकाच्या रॅकवरून निरनीराळी पुस्तकं चाळण्यापलीकडे दुसरं विरंगुळ्याचं साधन नव्हतं.”

“कामावर असतानासुद्धा मी तुला पाहिलंय की एक दोन पुस्तकं घरी जाताना नेहमीच तुझ्या हातात असायचीच.”
मी मुकूंदला म्हणालो.

“ही संवय मला लहानपणापासूनच लागली होती.”
मुकूंद सांगायला लागला.
“लहानपणी वाचनालयातून एक,दोन पुस्तकं वेचून काढून मी घरी वाचण्यासाठी न्यायचो.स्वैर कल्पना असलेली पुस्तकं,विज्ञानाच्या कल्पित कथा असलेली पुस्तकं मला आवडायची.अरामात बसून पुस्तक वाचणार्‍यापैकी मी नव्हतो. बिछान्यावर लेटून दिवा-स्वपनं पहाणार्‍यापैकी मी होतो. कोचावर लेटून किंवा बिछान्यात पडून वाचण्याचे माझे आवडते छंद असायचे.माझ्या त्या दिवसात आळशासारखं पायपसरून वाचायला वाचनालयात आरामखूर्चीच्या सोयी नव्हत्या.
विस्ताराने,राजे-महाराजे,देव-दैत्य,शूरवीर,गॅमारेझ,बाहेरच्या जगातली माणसं,स्पेस ट्रॅव्हल,ह्या विषयात मला स्वारस्य असल्याने संदर्भासाठी पुस्तकाच्या ढिगार्‍यातून भूतकाळातल्या खर्‍या कथा शोधण्यात आणि विज्ञानातलं भविष्य-कथन असलेला विषय शोधण्यात माझा वेळ जायचा. आणि ही पुस्तकं घरात व्यर्थ पडून रहाणार्‍यापैकी नव्हती.उलट ती टेबलावर पसरून ठेवून त्यातली चित्र, त्यावरची शीर्षकं,विस्तारित अनुच्छेद मला तासनतास
मंत्रमुग्ध करायची.
जोपर्यंत माझे गृहपाठ माझ्या दप्तरात एकाकी आणि अस्पृष्ट पडून असायचे तोपर्यंत,मी डार्विन, आईनस्टाईन, बाराव्या शतकातली वास्तुकला,ह्यावर माहितीच्या शोधात असायचो.पुस्तकाच्या नामसूचीमधून आणि संदर्भग्रंथसूचीमधून मार्गनिर्देशन कसं करायचं ते मी शिकल्यामुळे मला आवडत अ्सलेले विषय असलेल्या पुस्तकातून, नुकताच वाचत असलेला एखादा विषय की ज्याने माझी उत्सूकता जागृत केली जायची त्यातून नव्याने लक्षात आलेली काही निरक्षणं समजून घ्यायला मदत होण्यासाठीच्या मी प्रयत्नात असायचो.”

“तुझी ही बौद्धिक जिज्ञासा तुझ्या प्रौढ जीवनात तुझा पाठपूरावा करीत राहिली असणार.त्यामुळे कधीही नसंपणार्‍या ज्ञानभंडारातून माहितीचा शोध घेण्यात तू तत्पर राहिला असणार.पहिल्याच दृष्टिक्षेपात,ह्या पद्धतिचं अनुसरण काहीसं समाजाच्या नियमाला प्रतिकूल वाटेल,पण खरं तर ते अगदी उलटंच आहे.”
मी मुकूंदला म्हणालो.

“नवीन विषयाची चांचणी करण्यास तुम्ही वचनबद्ध असल्यास, विस्तीर्ण आणि जोशपूर्ण ढंगाने वाचन केल्यास तुमच्या लक्षात येईल की,त्या विषयाची अधीक माहिती असलेल्या इतरांशी दूवा सांधला जातो,तसंच त्यांच्याकडून आपल्या स्वारस्यात भर टाकली जात असताना त्यानी केलेल्या निरक्षणात,त्यांच्या प्रतिभेत आणि अवलोकनात सहभागी झाल्यासारखं होतं.”
हे मुकूंद सांगत असताना,मलाही एक उदाहरण द्यावंसं वाटलं.

मी म्हणालो,
“एखाद्या पार्टीत बातचीतीला सुरवात करायची झाल्यास कुठच्याही क्षुल्लक विषयाला हात घाला,आणि बघा नुसती बातचीतच होत नाही तर दुसर्‍याला एखाद्या विषयावर चावी कशी द्यावी हे ही शिकायला मिळतं.”

” अजूनही ह्या वयावर माझ्यावर एखाद्या वाचनालयात वेळ घालवायची पाळी आल्यास मी अजून उत्तेजीत होतो.ते भरपूर ज्ञानाने भरलेले मोठमोठे ग्रंथ पाहून, जरी त्यात असलेल्या ज्ञानाची मला माहिती नसली तरी मी उत्तेजीत होतो.आता इंटर्नेटमुळे ज्ञान चारीबाजूला उपलब्ध आहे.त्यात मोफत सहभागी होता येतं.नवीन मित्र,नवीन बातचीत करायला सुरवात करता येते.”
मुकूंद सांगायला लागला.

मी म्हणालो,
“मन म्हणजे आपल्याला मिळाली देणगी आहे.सहजपणे कुठल्याही विषयावर मग तो विषय संगीताचा असो,अन्न शिजवण्याचा असो किंवा आणखी कुठलाही असो त्या विषयाचं मोफत अन्वेषण करता येतं.”

माझं म्हणणं मुकूंदला एव्हडं पटलं की तो शेवटी म्हणाला,
“काहीतरी नवीन शिकण्यातली मजा अशी असते की बालपणातल्या जिज्ञासा आणि आश्चर्याचा बोध आपल्याला नवोदित ठेवतं.औदार्य आणि सहिष्णुता हे दोन शब्द समानार्थी असण्याचं कारण आहे. जेव्हा तुम्ही नव्या गोष्टी शिकण्याचं आणि समजून घेण्याचं ठरवता,त्यावेळी मुल्यांकन आणि अहंपणा तुम्ही दूर करून आपोआप चारही बाजूचा विचार करण्यास प्रवृत्त होता.तुम्ही सर्व दृष्टीकोन लक्षात घेता.तुम्ही विचार करायला खरोखरीने मुक्त असता.”

“तुझ्या पुस्तकं वाचण्याच्या वेडाची संवय तुला कशी लागली हे समजून घ्यायचं माझं बरेच दिवसाचं कुतूहल होतं. कुठचीही संवय अंगात भिनण्यासाठी बालपणापासूनचे संस्कार कारणीभूत होतात. पु.लं सांगतात की त्यांना वयाच्या नवव्या वयापासून पेटी वाजवण्याची संवय लागली होती.त्यांच्या वडीलानी त्यांना नवी पेटी आणून दिली होती.आणि शिकवण्यासाठी मास्तर ठेवले होते.”
मी पण उठता उठता मुकूंदला म्हणालो.

श्रीकृष्ण सामंत (सॅन होझे कॅलिफोरनीया)
shrikrishnas@gmail.com